Biểu tình ở Los Angeles: Chuyện bé xé ra to?

Nhà hàng bọn tôi đang ngồi là một quán cơm Hàn Quốc, ở khu kỹ nghệ bàn giấy và công xưởng ngoại ô thành phố Los Angeles (LA). Chúng tôi là khách quen và đang dùng cơm trưa. 

Bà chủ bước ra ngoài nhìn đông nhìn tây với vẻ lo lắng rồi trở vào hỏi, các anh có nghe thấy mùi khét không? Tôi nghĩ, mùi khét có chăng phải từ trong bếp chứ sao lại từ bên ngoài. Bà gọi điện nam gọi điện bắc bằng tiếng Hàn rồi bảo các anh về đi, bạn tôi báo, chúng nó đã tới khu thương mãi SFS rồi (cách đó vài km) và đang đốt nhà!

Kỷ niệm hơn 30 năm trước

Tôi đi ra nhìn thì không thấy mùi cũng không thấy khói, sau lưng bà chủ nhà hàng luống cuống kéo cửa sắt xuống, đuổi hết khách ra ngoài. Chúng tôi vội lên xe đến khu thương mãi. Phố xá vẫn an yên và người mua sắm qua lại. 

Chúng tôi lái xe sang phố mua sắm khác nhưng mọi việc vẫn bình thường, không thấy đâu bốc lửa. Em tôi nói, mình đi mua thêm đạn và đến hàng bán súng thì thấy một hàng dài cả 30m. Vào đến nơi thì các quầy trống rỗng và nhân viên cười tươi, chỉ còn mấy hộp 380, các loại đạn súng ngắn khác hết sạch rồi.

Đó là cuối tháng 4-1992 trong vụ biến loạn Rodney King, nhân việc một người da đen bị cảnh sát đánh đập dã man và chẳng may bị quay video đưa lên truyền hình vào thời máy quay chưa có trên di động và chưa có mạng. 

Khi bốn cảnh sát bị truy tố được tòa tha bổng thì quần chúng xuống đường phản đối và đập phá. Biến động này khiến 63 người thiệt mạng, 2.400 người bị thương và hàng ngàn vụ hỏa hoạn và đập phá đây kia, 12.000 người bị bắt giữ.

Chính quyền đưa Vệ binh quốc gia và quân đội vào phố để trị an, con số lên đến 10.000, kể cả cảnh sát cơ hữu và tăng phái. Đây là lần đầu tiên tôi thấy xe bọc sắt từng dãy đậu ngoài phi cảng và lính tráng tuần tiễu trên đường như trong cảnh chiến tranh. 

Chuyện này rất hiếm xảy ra ở Mỹ và những lần chót trong ký ức tập thể là những năm 1960 trong thời kỳ đấu tranh nhân quyền hay chống chiến tranh Việt Nam.

Vụ thảm sát sinh viên Đại học Kent (1970, bốn sinh viên bị bắn chết) không do cảnh sát mà là do Vệ binh quốc gia bang Ohio gây ra. Vệ binh và quân đội là lực lượng chiến tranh, không phải an ninh. 

Như thủy quân lục chiến, họ được huấn luyện để đổ bộ Đà Nẵng, Okinawa, Incheon…, "ủi bãi" và tiến chiếm mục tiêu. Họ không phải để giữ trật tự đường phố. Người Mỹ dân sự biểu tình không phải là địch và LA không phải là trận tuyến hay chiến trường. Khi sử dụng cảnh sát thì họ dùng dùi cui. Khi sử dụng quân đội thì họ dùng súng và bất trắc cùng tai nạn chỉ đợi có thế.

Giữa quân đội và Vệ binh Quốc gia

Mỹ là một thể chế liên bang và về binh lính có hai lực lượng. Quân đội thuộc quyền điều khiển của liên bang, tức thuộc tổng thống. Vệ binh quốc gia ("Nhân dân thời bình, quân nhân thời chiến") trực thuộc mỗi tiểu bang dưới quyền thống đốc. 

Đây là lực lượng quân sự trừ bị. Lính vệ binh sau khi huấn luyện thì trở về đời sống dân sự, một tháng tập họp cuối tuần một bận nên được gọi là "Chiến sĩ cuối tuần". Một năm họ phục vụ thêm thời gian 2 tuần. 

Khi cần thiết tham gia cứu trợ thiên tai, giữ an ninh… thống đốc có thể trưng dụng họ cho đến 60 ngày. Thời chiến, thí dụ như thời Iraq, tổng thống có thể trưng dụng họ để phục vụ thời gian 1 năm đến 18 tháng. Tại Afghanistan, vệ binh chỉ được sử dụng trong vụ triệt thoái và di tản cuối cùng.

Chuyện mới xảy ra tại LA thì như sau. Cơ quan ICE (Di trú và Quan thuế) của liên bang được lệnh phải đạt chỉ tiêu bắt và trục xuất 3.000 di dân bất hợp pháp/ngày nên đột kích các cơ sở có nhiều nhân viên nước ngoài như nhà hàng, tiệm nail, tiệm rửa xe, khách sạn, xưởng may, nông trại... 

Bang California gồm 40% người gốc nói tiếng Tây Ban Nha, 16% gốc Á (kiểm kê 2020). Số sinh ra ở nước ngoài lên đến 27% nhưng đại đa số cư dân có quốc tịch Mỹ hoặc là thường trú nhân, sinh viên, lao động hợp pháp.

Theo Trung tâm Pew, số ngụ cư bất hợp pháp là 1,8 triệu (2022), tức 4,6% dân số bang. Ngày 6-6, các cuộc đột kích bắt bớ ở trung tâm phố khiến có biểu tình phản đối. Bang California và thành phố LA là cứ điểm của Đảng Dân chủ và là nơi nhiều di dân nhất nước Mỹ nên bị liên bang đánh mạnh trong chiến dịch của ICE. 

Phản ứng của quần chúng địa phương trong một khu vực rất giới hạn tại trung tâm là đốt 4 chiếc xe con taxi Waymo không người lái. Nhưng hình ảnh đó được truyền thông phổ biến gây ấn tượng lớn. Để đối phó với 1.000 người biểu tình, liên bang huy động 4.100 vệ binh và 700 thủy quân lục chiến đến LA, ban hành tình trạng khẩn cấp và lệnh giới nghiêm 20h-6h.

Sau nội chiến Mỹ, Đạo luật Posse Comitatus (1878) cấm chính quyền sử dụng quân đội vào việc giữ an ninh trong nước, trừ trường hợp "nổi loạn". 

Tổng thống Donald Trump chưa tuyên bố tình trạng nổi loạn, nên việc dùng quân đội như vậy trên nguyên tắc là bất hợp pháp và vi phạm luật nói trên. Việc sử dụng vệ binh qua mặt thống đốc tiểu bang thì không bất hợp pháp nhưng hy hữu.

Lần chót có mâu thuẫn giữa tiểu bang và liên bang là vào năm 1965. Tổng thống Lyndon Johnson điều vệ binh bang Alabama trái với lệnh của Thống đốc George Wallace là người chủ trương phân biệt chủng tộc trong các vụ biểu tình đấu tranh của thiểu số da màu đòi nhân quyền. 

Nói chung việc dùng vệ binh là bất đắc dĩ, trong trường hợp các lực lượng an ninh địa phương không đủ nhân lực để đối phó, biến loạn (như LA 1992) hay thiên tai (như bão Katrina 2005).

Tranh cãi pháp lý

Ngày 10-6, một tòa án liên bang phán phải trao lại quyền điều động vệ binh cho thống đốc California nhưng lệnh này đang bị kháng cáo và đình chỉ tạm. Chưa có lệnh tòa nào về việc dùng quân đội nhưng ngày 14-6, thủy quân lục chiến đã lần đầu bắt giữ một thường dân.

Đây tưởng chuyện nhỏ nhưng xảy ra ở một quốc gia pháp quyền thì lớn chuyện, vì về nguyên tắc, quân đội (chứ không phải công an cảnh sát) bắt một người được thì bắt bao nhiêu cũng được thôi.

Khi thượng nghị sĩ John Kerry tính toán ra ứng cử tổng thống Mỹ (2004) thì một người bạn bảo nếu ông thất cử thì vẫn có vợ vậy (bà này là tỉ phú) và vẫn là thượng nghị sĩ. Thượng viện Mỹ được coi là "câu lạc bộ chọn lọc nhất thế giới" vì chỉ có 100 thành viên, mỗi tiểu bang chỉ có 2 người.

Ông Alex Padilla từ năm 2021 là thượng nghị sĩ bang California. California là bang đông dân nhất và giàu nhất nước Mỹ. Trong cuộc họp báo ngày 12-6 của Bộ trưởng Nội vụ Kristi Noem tại California (tức bang nhà ông Padilla) về việc điều quân đến LA (tức quê nhà ông), Padilla toan nêu một câu chất vấn. 

Ông xưng danh xưng tính nhưng trước báo chí, ông bị đặc vụ trục xuất khỏi phòng, vật xuống đất và còng tay lại. Việc này khiến Tổng thống Trump phát biểu ai biết ổng là ai, nhìn giống (di dân) bất hợp pháp lắm! 

Bạn có thể sanh ra tại Mỹ, tốt nghiệp MIT, nói tiếng Anh trôi chảy và làm tới thượng nghị sĩ như Padilla, nhưng theo chính Trump, vì gốc Mexico da ngăm thì "coi vẫn giống di dân bất hợp pháp" thôi. Ông Padilla nhận xét là nếu một thượng nghị sĩ bị đối xử như vậy thì thường dân da màu không rõ chế độ cư trú còn có thể bị đối xử thế nào?

Bắt bớ hiện nhắm vào thành phần nói tiếng Tây Ban Nha là chủ yếu. Nhắc lại, tại bang California, họ chiếm 40% và về mặt lịch sử hiện diện trước người nói tiếng Anh. Bang này và nhiều bang miền nam Mỹ khác trước 1848 thuộc Mexico và hầu hết địa danh, sông núi, thị trấn… đều còn dấu ấn tiếng Tây Ban Nha. 

Tổng thống Trump, vì là người miền Đông nên khi nói đến LA, ông phát âm kiểu Anh là "Ange-liz". Người nói tiếng Tây Ban Nha thì phát âm là "An-hơ-les" và người nói tiếng Anh ở địa phương thì phát âm là "An-ge-les". 

Đây để nói người ngoài, người lạ và người không biết phát âm đúng là ông Trump chứ không phải dân Cali. Nói qua, phần người Việt cũng phát âm "Lốt Lét" chứ không gọi là "Lốt Li-dơ".

Hiện chiến dịch bài trừ nhập cư không hợp pháp vẫn đang tăng cường độ khắp cả nước. Chính quyền Trump nhắm vào những nơi do Đảng Dân chủ kiểm soát. 

Tuy nhiên, ông Trump đã ra lệnh tạm bỏ qua các hãng xưởng chế biến thực phẩm, khách sạn và nhà hàng, nông trại. Riêng tình trạng vệ binh và quân đội tại LA vẫn còn căng thẳng và có thể cố tình bé xé ra to mặc dù xô xát đến giờ chỉ có 3 người bị thương và 500 người bị bắt giữ.■