Đừng hỏi AI có thể làm gì cho ta

Tuần qua, những người mê dùng AI tạo sinh giật mình với kết quả nghiên cứu mới của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT Media Lab): ChatGPT có thể làm thui chột tư duy phản biện, ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình học tập, đặc biệt là ở người trẻ tuổi.

Tạp chí Time tóm tắt nghiên cứu: 54 người tham gia (tuổi từ 18 - 39, sống tại khu vực Boston, Mỹ) được chia thành ba nhóm viết bài luận SAT: một nhóm được dùng ChatGPT, nhóm thứ hai được tra Google, và nhóm cuối cùng không được hỗ trợ gì cả. 

Các nhà nghiên cứu sử dụng thiết bị điện não đồ (EEG) để theo dõi hoạt động não bộ trên 32 vùng khác nhau khi các đối tượng viết bài. Kết quả cho thấy nhóm sử dụng ChatGPT có mức độ hoạt động não thấp nhất và "liên tục thể hiện kém hơn ở các khía cạnh thần kinh, ngôn ngữ và hành vi". 

Trong thời gian nghiên cứu kéo dài vài tháng, mức độ nỗ lực của nhóm này giảm dần, và đến cuối cùng, nhiều người chỉ đơn giản là sao chép văn bản từ chatbot để nộp bài.

Tuy chưa qua bình duyệt học thuật và có cỡ mẫu còn khiêm tốn, nghiên cứu vẫn đưa ra cảnh báo đáng chú ý. Đáng lo hơn đây không phải lần đầu tiên có cảnh báo như vậy.

Tháng 1-2025, Michael Gerlich, nhà nghiên cứu tại Trường Kinh doanh Thụy Sĩ (SBS), đã khảo sát 666 người tại Vương quốc Anh và phát hiện mối tương quan đáng kể giữa việc sử dụng AI thường xuyên và khả năng tư duy phản biện kém đi. Người trẻ tuổi có điểm tư duy phản biện thấp hơn so với người lớn tuổi. 

"Có thông tin trong tầm tay thật tuyệt, nhưng đôi khi tôi lo mình không thực sự học được gì hoặc nhớ được gì. Tôi phụ thuộc AI đến mức không biết liệu mình còn có thể tự giải quyết một số vấn đề hay không" - một người tham gia chia sẻ.

Trong một nghiên cứu khác, Microsoft phối hợp với Đại học Carnegie Mellon (Mỹ) khảo sát 319 người làm việc trong các ngành nghề có sử dụng AI tạo sinh ít nhất một lần mỗi tuần. Kết quả công bố hồi tháng 4 cho thấy dù AI giúp họ làm việc hiệu quả hơn, nó cũng kìm hãm tư duy phản biện và tạo ra sự lệ thuộc lâu dài. Các nhà nghiên cứu cảnh báo điều này có thể khiến khả năng giải quyết vấn đề độc lập suy giảm rõ rệt.

Theo The Guardian, một số nghiên cứu khác cũng từng chỉ ra rằng việc sử dụng AI cho các đầu việc liên quan đến ghi nhớ có thể dẫn đến suy giảm trí nhớ; tăng năng suất nhưng giảm động lực phấn đấu. 

Tình trạng suy giảm tư duy phản biện càng trầm trọng hơn trong thời thuật toán (cũng do AI) của các mạng xã hội liên tục bơm nội dung ngắn, dễ tiếp thu nhưng không thúc đẩy quá trình tư duy sâu đến người dùng.

Vấn đề là có quá muộn để thay đổi? Và muốn tránh phụ thuộc quá mức thì phải làm thế nào? Với nhà khoa học nghiên cứu Nataliya Kosmyna của MIT Media Lab, tình hình cực kỳ cấp bách.

 Đây là lần đầu tiên Kosmyna công bố một nghiên cứu khi chưa qua bình duyệt học thuật. Nhóm của bà đã nộp bài lên hội đồng phản biện, nhưng không muốn chờ thêm 8 tháng hay lâu hơn để lên tiếng về một vấn đề mà theo bà, "đang ảnh hưởng đến trẻ em ngay lúc này". 

"Điều tối quan trọng là hướng dẫn cách đúng để sử dụng những công cụ này, và nhấn mạnh rằng não bộ vẫn cần được phát triển theo hướng analog - tức là qua trải nghiệm, suy nghĩ, tập trung" - bà kêu gọi.

Một lời kêu gọi khác, từ giáo sư Robert Sternberg (Đại học Cornell): đã đến lúc chúng ta ngừng đặt câu hỏi AI có thể làm gì giúp ta, mà phải chuyển sang hỏi AI đang âm thầm làm gì với ta.

Trước khi có câu trả lời chắc chắn, theo Gerlich, giải pháp trước mắt là đào tạo con người trở nên người hơn - rèn luyện tư duy phản biện, trực giác, "những thứ mà máy tính chưa làm được và cũng là nơi chúng ta có thể tạo ra giá trị thật sự". 

Không thể trông chờ các công ty công nghệ lớn sẽ giúp nhân loại làm điều đó. "Không nhà phát triển nào muốn bị bảo rằng chương trình của họ... hiệu quả quá mức, khiến mọi người tìm ra đáp án quá dễ dàng" - Gerlich nói.

Vì vậy, theo nhà nghiên cứu SBS, sự thay đổi cần bắt đầu từ trường học. AI sẽ không biến mất. Chúng ta sẽ phải sống cùng nó. Vấn đề là phải học cách tương tác đúng đắn với nó.

 "Nếu không, chúng ta không chỉ làm chính mình trở nên thừa thãi, mà còn khiến cả năng lực tư duy của mình mai một theo" - ông nói.■