Chiến sự Iran: Ván bài rủi ro cho cả ba bên

Về ngắn hạn, có thể thấy canh bạc của Israel khá thành công. Chính phủ Benjamin Netanyahu đã triệt hạ được phần lớn các chỉ huy quân sự của Iran và gây tổn thất nặng nề hạ tầng hạt nhân và quân sự nước này. 

Israel cũng lôi được Mỹ vào cuộc chiến với vụ tấn công ba cơ sở hạt nhân hôm 22-6. Với nhiều nhà quan sát, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã rơi vào chiếc bẫy mà Netanyahu chuẩn bị suốt gần một năm nay.

Tâm lý FOMO

Quyết định tham chiến của chính quyền Mỹ được cho là có phần do tâm lý sợ bị gạt ra rìa (FOMO), khi Israel có vẻ rất thành công trong các đợt không kích ban đầu. 

The Washington Post nói Netanyahu có kế hoạch tấn công Iran từ năm ngoái và quyết tâm kéo Washington vào. Ông Trump thì tuyên bố vụ tấn công Iran là "thành công quân sự xuất chúng", dù lãnh đạo Lầu năm góc có thông điệp thận trọng hơn về tổn thất của Tehran sau đó.

Ngược lại, canh bạc của Iran với "trục kháng chiến" qua các lực lượng như Hezbollah, Hamas và Houthi đã có bước lùi lớn - cuộc chiến 20 tháng qua của Israel về căn bản đã triệt tiêu phần lớn sức mạnh các lực lượng này. 

Trong nhiều năm, chiến lược của Iran đã hiệu quả khi các nhóm thân Tehran duy trì ảnh hưởng ở Iraq, Lebanon, Syria và Yemen, trong khi bản thân Iran tiếp tục phát triển chương trình hạt nhân của riêng họ. Nhưng chiến lược đó giờ bị thách thức nghiêm trọng.

Tuy nhiên, tác động về trung và dài hạn của cuộc chiến vẫn chưa rõ ràng. Trong lịch sử, Israel thường gặp khó khi muốn biến thành công quân sự ngắn hạn thành đảm bảo an ninh lâu dài. 

Chính Mỹ trong các cuộc phiêu lưu quân sự ở Trung Đông cũng thường chuyển từ thành công quân sự ban đầu sang sa lầy dài hạn, tốn kém, rồi cuối cùng là "bỏ của chạy lấy người". Chính quyền Iran dù đang chịu áp lực rất lớn, nhưng chỉ không kích hiếm khi dẫn tới thay đổi chế độ.

Để tồn tại, chính quyền Tehran có vẻ đã chấp nhận chỉ phản kích "cho có" vào doanh trại Mỹ ở Qatar, và nhanh chóng chuyển sang nói về chuyện ngừng bắn với Israel. Tuy nhiên, Tehran vẫn nên lo ngại quan điểm của không ít nhân vật diều hâu ở Mỹ: Nếu họ tỏ ra yếu đuối, tức là họ đang mời gọi các cuộc tấn công nữa.

Cần nhắc, những lần can thiệp của Mỹ vào Iran trong lịch sử đều không dẫn tới kết cục tốt đẹp cho Washington. 

Năm 1953, sau khi Mỹ lật đổ chính quyền dân chủ ở đây để loại thủ tướng Mohammad Mosaddegh và đưa vị vua (Shah) Mohammad Reza Pahlavi lên, họ mất dần niềm tin của người Iran, dù Washington trước đó vốn là đối tác lâu dài với Tehran. 

Gia đình vị Shah thân Mỹ nhưng tham nhũng và điều hành kém dẫn tới cuộc cách mạng Cộng hòa năm 1979 và cuộc phong tỏa rồi bắt cóc cán bộ sứ quán Mỹ năm 1979, một nguyên nhân khiến chính quyền Jimmy Carter chỉ tồn tại được một nhiệm kỳ. Quan hệ Mỹ - Iran bắt đầu đổ vỡ hoàn toàn sau giai đoạn này.

Chưa rõ kết cục về lâu dài

Quyết định của Trump hôm 22-6 ném bom ba cơ sở hạt nhân của Iran là canh bạc lớn, nhưng chính ông Trump từ lâu đã bác bỏ ý tưởng chiến tranh với Iran, trong khi phần lớn lực lượng MAGA ủng hộ ông cổ xúy chủ nghĩa biệt lập, chỉ tập trung vào các vấn đề quốc nội. 

Ngay cả nhóm Cộng hòa diều hâu cũng không thống nhất: Nhiều nhân vật cộm cán trong chính quyền hiện giờ chủ trương bỏ cả Trung Đông lẫn châu Âu để tập trung vào Trung Quốc.

Diễn biến tiếp theo ở khu vực sẽ tác động lớn với nhiệm kỳ tổng thống Mỹ này. Nếu Iran thực sự suy yếu và không thể đáp trả, ông Trump coi như đạt được mục tiêu, đồng thời gửi thông điệp tới Trung Quốc, Nga và các đối thủ khác rằng ông sẽ không ngần ngại sử dụng sức mạnh quân sự. 

Nhưng nếu Iran không chịu hòa bình như Trump yêu cầu thì cuộc chiến có thể lan rộng và trở nên phức tạp hơn rất nhiều. Nguy cơ này đã làm nhiều nhân vật MAGA tức giận.

Quyết định đánh Iran là bước ngoặt đặc biệt của vị tổng thống hơn một thập kỷ rồi vẫn xây dựng hình ảnh xoay quanh tuyên bố chống cuộc chiến ở Iraq. Ông lên án cựu tổng thống George W. Bush vì tham chiến và cam kết sẽ không để ngân sách Mỹ tiêu tốn vào các hoạt động can thiệp quốc tế làm tổn thất tiền bạc và sinh mạng Mỹ.

Mọi thứ kết thúc hôm 22-6, với tên lửa hành trình Tomahawk và hơn chục quả bom khoan hầm GBU-57 nhắm vào ba cơ sở hạt nhân của Iran, đặc biệt là cơ sở ngầm dưới lòng núi ở Fordow.

Trong bài phát biểu trên truyền hình tối hôm đó, Trump tuyên bố chiến dịch là "thành công quân sự xuất chúng". "Các cơ sở làm giàu hạt nhân chính của Iran đã bị xóa sổ hoàn toàn", ông tuyên bố. 

Với Phó tổng thống JD Vance, Ngoại trưởng Marco Rubio và Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth đứng cạnh, Trump đe dọa: "Hoặc là hòa bình hoặc là thảm họa với Iran, lớn hơn rất nhiều những gì chúng ta đã chứng kiến", ông cảnh báo Mỹ sẵn sàng tham chiến sâu hơn. 

"Còn rất nhiều mục tiêu. Nếu hòa bình không tới nhanh, chúng ta sẽ nhắm các mục tiêu này một cách chính xác, tốc độ với khéo léo".

Iran có dân số gấp hai Iraq, và trong nhiều thập kỷ đã chứng tỏ được năng lực tạo ảnh hưởng trong khu vực. Nếu Tehran tấn công quân đội hay công dân Mỹ, cuộc xung đột có thể leo thang nhanh chóng - một trong nhiều lý do khiến các đời tổng thống Mỹ trước không dám đánh cơ sở hạt nhân của Iran. 

Các tổng thống Barack Obama và Joe Biden đã luôn tìm giải pháp ngoại giao để hạn chế khả năng Iran phát triển vũ khí hạt nhân, do lo ngại sa lầy vào một cuộc xung đột không dễ thoát ra.

Dù ông Trump nói tấn công quân sự là để ép Iran đạt thỏa thuận, giới phân tích cảnh báo Tehran không dễ khuất phục vậy. 

"Mỹ đang có nguy cơ lớn bị kéo vào một cuộc chiến tranh nhằm thay đổi chế độ khiến họ sa lầy ở Trung Đông thêm nhiều thập kỷ", theo Rosemary Kelanic, giám đốc chương trình Trung Đông tại Viện nghiên cứu Defense Priorities ở Washington, tổ chức ủng hộ các giải pháp kiềm chế hơn. Nếu Iran trả đũa, "tổn thất với sinh mạng Mỹ sẽ càng khiến thúc giục chiến tranh mạnh mẽ hơn", bà nói.

Nếu Iran vẫn giữ được khả năng làm giàu và nguồn uranium, vụ tấn công của Mỹ sẽ chỉ càng đẩy Tehran tăng tốc chương trình phát triển bom hạt nhân.

Thuốc đắng

Phó tổng thống Vance từng là người ủng hộ và tham gia quân ngũ trong cuộc chiến của Mỹ tại Iraq, nhưng ông đã giải ngũ trở về trong nỗi thất vọng lớn lao. 

Cuộc chiến 11 ngày với Iran vừa qua của Mỹ có rất nhiều điểm giống với những cuộc chiến khác họ từng khởi phát ở Trung Đông. Việc Trump tìm được lối thoát thật sự cho cuộc xung đột, do đó, sẽ vẫn là dấu hỏi, dù chính ông tuyên bố Israel và Iran đã đồng ý ngừng bắn.

Iran lần này đã rất mất mặt và chắc chắn sẽ có nhiều động lực để tái vũ trang. Cuộc chiến 20 tháng qua của Israel ở Gaza và các lực lượng thân Iran trong khu vực, rồi chính Iran, đã làm suy giảm sức mạnh quân sự của Tehran xuống mức thấp nhất trong nhiều thập niên. 

Tuy nhiên, Richard Haass, nhà ngoại giao kỳ cựu của Mỹ, đánh giá thay đổi chế độ ở Iran không hề dễ và chưa bao giờ đem lại kết quả như mong muốn. Ông đánh giá chính sách của Washington cũng không nhất quán, do nhiều chia rẽ nội bộ.

Mỹ cung cấp vũ khí cho Israel và bảo vệ nước này trước các đợt tấn công trả đũa từ Iran, nhưng chỉ tham gia hạn chế trong hoạt động tấn công chủ động. Mỹ cũng đã tiến hành 5 vòng đàm phán hạt nhân với Iran trước khi chuyển hướng.

Iran thì đang cố giữ thể diện bằng một số cuộc tấn công trả đũa tượng trưng. Ở thế yếu hơn, họ phải nuốt liều thuốc đắng, và cũng không phải lần đầu trong lịch sử. 

Cố đại giáo chủ Ruhollah Khomeini từng phải chấp nhận kết thúc cuộc chiến với Iraq 1980-1988 nhằm cứu chính quyền Iran - ông Khomeini sau này miêu tả quyết định đó giống uống thuốc độc. Đại giáo chủ hiện tại Ali Khamenei giờ cũng phải chấp nhận điều tương tự.

Nhưng kịch bản tình hình ổn định trở lại chỉ là một trong rất nhiều điều có thể xảy ra với bối cảnh hết sức mong manh lúc này. Chính quyền Netanyahu vẫn đang tham chiến ở một loạt mặt trận: Gaza và Iran, hay ở quy mô nhỏ hơn, Syria, Lebanon, Yemen và Bờ Tây. Tel Aviv chưa có kịch bản để kết thúc chiến tranh rõ ràng ở bất cứ mặt trận nào.

Theo những cách khác nhau, cả Iran, Israel và Mỹ đều đang đặt cược. Điều nghiệt ngã là trong ván bài này, rủi ro không nhỏ là cả ba tay chơi đều có thể thua.■