Chiến tranh thương mại trong hình dạng mới: Chiến tranh chuỗi cung ứng

Trận chiến giờ đây là giữa các chuỗi cung ứng khi hai nước tìm cách hạn chế chia sẻ các công nghệ lõi quan trọng, có ảnh hưởng tới một loạt ngành công nghiệp.

Mỹ cuối tháng trước đã dừng việc xuất khẩu một số thiết bị và phần mềm quan trọng trong sản xuất động cơ phản lực và chip sang đại lục nhằm trả đũa việc Bắc Kinh tiếp tục hạn chế xuất khẩu đất hiếm sử dụng trong nhiều ngành khác nhau. Cả hai bên sau đó cáo buộc nhau là hành xử thiếu thiện chí và vi phạm những thỏa thuận thương mại sơ bộ vừa đạt được.

Sự phụ thuộc cài răng lược

Cuộc chiến chuỗi cung ứng, bên cạnh cuộc chiến thuế quan hai bên đang tiến hành, là mối lo ngại lớn với các tập đoàn khi không thể có nguyên liệu đầu vào từ cả hai bên. Điều này khiến Washington ngày càng lo lắng khi không biết yếu huyệt nào mà Bắc Kinh còn tiếp tục siết, bao gồm cả các lĩnh vực như y tế hay hàng hải.

"Cuộc chiến chuỗi cung ứng chúng ta từng phỏng đoán giờ đang thực sự diễn ra", Liza Tobin, cựu cố vấn an ninh Nhà Trắng giờ đang làm ở hãng tư vấn rủi ro Garnaut Global, nói với New York Times.

Những tuần gần đây ngành sản xuất máy bay nổi lên vừa là vũ khí vừa là nạn nhân trong cuộc chiến. Động cơ phản lực cần cho máy bay cùng hệ thống điều hướng, phần lớn được sản xuất từ Mỹ bởi các công ty như General Electrics (GE). Trung Quốc đang muốn phát triển đối thủ cạnh tranh với Boeing cần phải nhập công nghệ động cơ này từ GE Aerospace.

Nhưng động cơ phản lực muốn sản xuất được cũng không thể thiếu nguyên liệu từ Trung Quốc. Đất hiếm dùng cho lớp sơn đặc biệt phía ngoài và các nguyên tố giúp động cơ vận hành êm ở nhiệt độ cao lại có nguồn từ đại lục. Bắc Kinh đang hạn chế xuất các nguyên liệu này từ khi ông Trump áp thuế đối ứng với hàng Trung Quốc hồi tháng 4.

Động thái này đe dọa làm ngưng trệ toàn bộ hoạt động sản xuất hiện đại ít ỏi còn lại ở Mỹ - bao gồm cả hoạt động của nhiều công ty quốc phòng. Hồi tháng 5, Ford phải đóng tạm nhà máy ở Chicago sau khi một dây chuyền hết nam châm cần cho sản xuất xe hơi.

Chính phủ Mỹ đáp trả với lệnh cấm riêng của họ về công nghệ. Cuối tháng 5, Mỹ hủy một số giấy phép của các công ty Mỹ xuất công nghệ máy bay sang Trung Quốc, cùng một số công nghệ liên quan tới công nghệ sinh học và chip bán dẫn.

Cùng lúc, quan chức ở Bộ Quốc phòng, Bộ Nội vụ và Hội đồng An ninh quốc gia Mỹ cũng đẩy nhanh việc tìm các nguồn cung cấp nội địa về đất hiếm bao gồm cả phân bổ ngân sách cho các mỏ và trung tâm xử lý mới. 

Nhưng các nỗ lực này sẽ cần nhiều năm để có kết quả. Theo S&P, trung bình Mỹ cần 29 năm để phát triển một mỏ khai thác được. Chính quyền Trump cũng cân nhắc các biện pháp cấm vận mới như đưa các nhà sản xuất chip của Alibaba, Tencent, Baidu vào danh sách pháp nhân cấm tham gia các hoạt động thương mại với Mỹ.

Nhen nhóm từ nhiều năm

Cuộc chiến chuỗi cung ứng thực tế đã nhen nhóm trong nhiều năm. Cả hai nước tìm cách chặn việc nước khác kiểm soát các mặt hàng chiến lược bằng cách đa dạng nguồn cung của mình.

Sau khi ông Trump đánh thuế Trung Quốc hồi nhiệm kỳ đầu, nhiều công ty Mỹ bắt đầu lập nhà máy ở các nước ngoài Trung Quốc như Việt Nam, Ấn Độ và Mexico. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình thì quyết tâm giảm lệ thuộc của đại lục vào các nguồn nước ngoài về công nghệ và nhiên liệu nên đã bơm đầu tư quyết liệt vào các nhà máy sản xuất chip, pin năng lượng mặt trời và xe điện.

Dù vậy thì hai nền kinh tế lớn nhất thế giới vẫn đang gắn kết chặt với nhau khi hàng trăm tỉ USD thương mại vẫn đang chảy qua hai bờ Thái Bình Dương mỗi năm. Dù hai nước quyết tâm giảm sự phụ thuộc vào nước kia vì các lý do an ninh, làm được việc này sẽ rất tốn kém và đau đớn.

Kể từ năm 2022, Mỹ dần mở rộng hệ thống kiểm soát chip tiên tiến trên toàn cầu và chặn dòng công nghệ chuyển tới Trung Quốc. Các quy định này nhằm hạn chế đại lục tiếp cận các nguồn chip GPU giúp phát triển AI cùng các công nghệ quốc phòng. Nhưng Washington cũng bị phản kháng rất dữ từ các tập đoàn công nghệ và nhiều nước, vốn đều coi Trung Quốc là kênh doanh thu quan trọng của họ.

Mỹ thì tiếp tục mở rộng các lệnh hạn chế xuất khẩu này, thậm chí cấm công ty các nước khác bán sản phẩm vào đại lục nếu thiết bị của họ có dùng thiết bị, công nghệ hay phần mềm từ Mỹ để sản xuất. Dù một số chống, rất nhiều công ty đã dần phải tuân thủ quy định này.

Bắc Kinh đáp trả bằng việc thiết lập hệ thống giấy phép để theo dõi và phê chuẩn việc bán đất hiếm trên toàn cầu. Khi ông Trump tăng thuế với Trung Quốc lên 145% hồi tháng 4, Bắc Kinh đáp trả bằng việc hạn chế xuất cảng các đất hiếm này.

Các quan chức Mỹ và Trung Quốc gặp nhau hồi tháng 5 ở Geneva và trong tuần trước tại London nhằm hạ nhiệt căng thẳng. Chính quyền Trump có lý do để muốn hòa hoãn khi nhiều công ty cảnh báo về thiếu hàng do giảm mạnh nguồn hàng nhập từ đại lục. 

Thị trường chứng khoán và trái phiếu cũng có những tín hiệu xấu dần. Nhưng có vẻ việc siết xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc đang gây áp lực nhất khiến Mỹ muốn có thỏa thuận.

Các nhà đàm phán ở Geneva đồng ý hạ mức thuế. Theo thỏa thuận, Trung Quốc nói sẽ "hủy hoặc gỡ các biện pháp phi thuế quan chống lại Mỹ từ tháng 4". 

Nhưng sau đó phía Mỹ chỉ trích nguồn hàng từ Trung Quốc chưa trở lại được như trước kia. Phát biểu trên CNBC, Đại diện thương mại Jamieson Greer nói Trung Quốc đang "thực hiện rất chậm" các thỏa thuận và phía Mỹ chưa thấy các đất hiếm quan trọng được xuất khẩu.

Mỹ ở thế yếu

Ông Trump thì chỉ trích kịch liệt khi nói Trung Quốc "vi phạm hoàn toàn các thỏa thuận". Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lâm Kiếm bác bỏ các cáo buộc này và nói đại lục đã "triển khai nghiêm túc" các đồng thuận đạt được ở Geneva. Bắc Kinh cáo buộc chính Mỹ phá vỡ thỏa thuận khi đưa ra các hạn chế mới về công nghệ.

"Mỹ, không có căn cứ gì, đã nói xấu, cáo buộc Trung Quốc, đưa ra các hạn chế về chip, hủy việc bán các phần mềm thiết kế chip, hủy visa với sinh viên Trung Quốc - các biện pháp cực đoan gây tổn hại nghiêm trọng cho đồng thuận ở Geneva, xâm phạm quyền lợi và lợi ích chính đáng của Trung Quốc", ông Lâm nói.

Dù một số nhà sản xuất ô tô và thiết bị điện tử của Mỹ đã nhận được giấy phép xuất khẩu đất hiếm từ đại lục, tình trạng không rõ ràng và số lượng đơn xin chồng chất khiến các công ty tiếp tục lo lắng. Đại lục hiện cũng ưu tiên các công ty châu Âu hơn là các công ty Mỹ.

Căng thẳng đang lan rộng sang các mảng quan hệ đối ngoại khác giữa hai nước. Chính quyền Trump đã đưa ra kế hoạch "hủy quyết liệt" các visa cho sinh viên Trung Quốc. Hiện chưa rõ căng thẳng có thể được hạ nhiệt thế nào.

Daniel H. Rosen, đồng sáng lập công ty nghiên cứu Rhodium Group, nói Bắc Kinh đã nhận ra từ nhiều năm trước rằng đất hiếm đóng vai trò chủ chốt trong phát triển công nghệ hiện đại và trợ cấp quyết liệt xây dựng chuỗi cung ứng này. Mỹ, theo ông, đã "đánh giá quá thấp" nhu cầu cho các nguyên liệu này.

Trung Quốc hiện khai thác 70% nguồn đất hiếm trên toàn cầu và xử lý làm sạch khoảng 90% nguồn đất hiếm này. Họ cũng sản xuất hơn 80% nguồn pin trên thế giới, với hơn 70% cho các xe điện và chiếm khoảng một nửa sản lượng thép, sắt và nhôm trên toàn cầu. Việc thay đổi sang chuỗi cung ứng khác sẽ đòi hỏi Mỹ phải đầu tư tiền tỉ đô la và phối hợp với các đối tác muốn xây chuỗi cung ứng ở ngoài đại lục.

"Sẽ rất tốn kém - theo ông Rosen - Chúng ta phải đi đường dài". ■